Van porseleinkast tot prijzenkast
Oude gebouwen met een nieuwe bestemming zijn nieuwe, trendy stadskwartieren geworden. De Art & Icons Walk with Tefaf neemt je mee langs een aantal architectonische pareltjes die ontstaan in het rijke industriële verleden van de stad. Ze bepalen nu voor een deel het straatbeeld en zijn zowel van binnen als buiten kunstzinnige plekken die het bekijken meer dan waard zijn. Maar wat is dit industriële verleden van de stad en hoe zien we dit nu nog terug in onze (architectonische) kunstschatten?
Oudste industriestad
Maastricht mag zich ‘oudste industriestad van Nederland’ noemen omdat er, bijna 200 jaar geleden, de aardewerkindustrie ontstaat. De stad ziet er in die dagen compleet anders uit dan nu. Boven veel huizen hangt een grauwsluier afkomstig van de rook uit de schoorstenen van de keramiekfabrieken die 24 uur per dag, met veel lawaai, doordraaien. De fors groeiende industrie heeft dringend ruimte nodig. Maar omdat Maastricht een militaire functie heeft als ‘garnizoensstad’ speelt alles zich af binnen de vestingwerken. De fabrieken kunnen vrijwel niet uitbreiden en voor de arbeiders is het haast onmogelijk aan een woning te komen.
De voormalige Sphinxfabriek. Het Eiffelgebouw is inmiddels volledig gerenoveerd en omgetoverd tot onder andere een hotel.
Sphinxkwartier
In het Sphinxkwartier is het industriële verleden nog het best te herkennen. Grondlegger van de Maastrichtse aardewerkindustrie is Petrus Regout (1801-1878); ondernemer in hart en nieren. Zijn standbeeld, staat voor de oude ingang van zijn fabrieksterrein aan de Bosschstraat: de Penintentenpoort. In 1836 begint ‘Meneer Pie’ hier een fabriek waar gebruiksaardewerk seriematig wordt geproduceerd. Het bedrijf Regout&Co krijgt later de mysterieuze naam Sphinx. De aardewerkproducten die uit de mallen komen worden over de hele wereld verkocht en winnen internationaal prijzen vanwege hun kwaliteit. We kunnen de geschiedenis herbeleven in de Sphinxpassage. Deze 120 meter lange overdekte promenade is een, gratis toegankelijk, mini-museum waar 30.000 geglazuurde tegels de geschiedenis van de Maastrichtse keramiekindustrie laten zien. Dat verleden is helaas niet altijd goud omrand. De drie zonen van Petrus Regout bezorgen het bedrijf een slechte naam op het gebied van arbeidsvoorwaarden. De salarissen zijn sinds de start van het bedrijf dermate gedaald dat een arbeidersgezin er niet van kan rondkomen. Ook vrouwen en kinderen gaan daarom aan het werk bij Regout. Ze werken ongeveer dag en nacht vele uren achter elkaar door. Het modernistische Eiffelgebouw dat tussen 1928 en 1948 is gebouwd bestaat uit geschakelde oude fabrieksgebouwen van Sphinx-sanitair. Het beeldbepalende rijksmonument is al bijna 100 jaar oud maar is het iconische hart van het moderne en bruisende Sphinxkwartier. Wonen, werken en detailhandel komen er samen.
Sphinxpassage
't Bassin
Aan de overkant van de Bosschstraat wederom een gedaanteverwisseling: binnenhaven 't Bassin. In de 19e eeuw is het een belangrijke transportader voor de producten van Regout. Enkele sfeervolle oude pakhuizen getuigen daarvan. 't Bassin is nu een jachthaven voor recreanten waar de terrassen mooi uitzicht bieden op opgeknapte industriële monumenten. Oude magazijnen herbergen nu De Muziekgieterij, een centrum voor popmuziek. Een voormalig fabrieksgebouw van rond de eeuwwisseling is nu het onderkomen van Bureau Europa , platform voor architectuur, stedenbouwkunde en vormgeving. Lumière Cinema is gevestigd de voormalige elektriciteitscentrale en ketelhuizen van de Sphinxfabriek. De bakermat van de Nederlandse industrie is de broedkamer voor de creatieve industrie geworden.
Jachthaven 't Bassin met Cinema Lumière
Gaslicht
Op de Markt staat het beeld-met-de- vlam van Jan Pieter Minckelers (1748-1824), de ontdekker van het lichtgas (steenkoolgas) en de gasverlichting. Petrus Regout probeert met deze uitvindingen geld te verdienen, ongeveer zeventig jaar later. Hij bouwt een gasfabriek om zijn arbeiders ook ‘s nachts te kunnen laten doorwerken en het Bassin te verlichten. Vanuit het stadhuis dwarsboomt burgemeester Willem Pijls de plannen van Regout om een gasnetwerk in de stad aan te leggen. De liberaal is bang dat Regout zo een monopolie positie zou krijgen.
Minckelers op de Markt
Stokstraatkwartier: van paupers naar sjiek
Aan de Kleine Stokstraat staat het beeldje Mestreechter Geis van beeldhouwer Mari Andriessen. Hij heeft er de bourgondische en carnavalesk volksaard van de Maastrichtenaar mee verbeeld. De Stokstraat is vandaag de dag een van de meest luxe en exclusieve winkelstraten van Nederland waar het heerlijk flaneren is. Zo vrolijk en chique als de buurt nu is, zo droevig en sjofel was het Stokstraatkwartier tot in de jaren zestig van de vorig eeuw. Rond 1880 waren de statige 17e eeuwse woningen verkrot en in handen gevallen van huisjesmelkers. Van de royale huizen waren ontelbaar veel appartementen gemaakt. De achtertuinen waren volgebouwd met krakkemikkige onderkomens voor de arbeidersgezinnen. Het huidige plein Op de Thermen was in die dagen bijvoorbeeld volledig volgebouwd met krotwoningen. Veel arbeiders van de Sphinx woonden in deze buurt. De hygiënische omstandigheden waren schrijnend en er braken daardoor regelmatig besmettelijke ziektes uit.
Mestreechter Geis in het Stokstraatkwartier
Céramique
Aan de andere kant van de Maas vind je de moderne wijk Céramique. De naam is ontleend naar de keramiekfabriek die daar decennialang staat. Het succes van Petrus Regout brengt de ondernemers Wijnand Clermont en Charles Chainaye op het idee ook een aardewerkfabriek te beginnen op een terrein in stadsdeel Wyck. De fabriek, die gefinancierd wordt met Belgisch geld, groeit snel, gedeeltelijk met personeel dat bij Regout, wegloopt. Bijna honderd jaar lang zijn de twee Maastrichtse aardewerkfabrieken Sphinx en Société Céramique (opgericht in 1863) grote concurrenten van elkaar.
Architect Jo Coenen geeft vanaf 1987 leiding aan de architectonische metamorfose van dit gebied en ontwerpt zelf het naar de Société Céramique vernoemde Centre Céramique. Op de derde etage van deze gratis toegankelijke culturele instelling, is een vaste presentatie te zien met karakteristieke producten uit de Maastrichtse keramiekindustrie. De statige directeurswoning van Société Céramique, Villa Jaunez, staat er vlakbij en ook de karakteristieke Bordenhal -thuisbasis van Toneelgroep Maastricht- is gerestaureerd, als ode aan het industrieverleden. Bonnefanten heeft sinds 1993 de Collectie Polling in bezit. Een omvangrijke collectie aardewerk van Sphinx en Société Céramique. Vrijwilligers van de Vereniging Maastrichts Aardewerk helpen, om de week op woensdag, op zaal om deze collectie te ontsluiten.
De Bordenhal
Einde van een tijdperk
Om het hoofd te bieden aan de moordende concurrentie van de lagelonenlanden fuseren Sphinx en Société Céramique. Ze hebben ondertussen allebei het accent verlegd van servies naar sanitair, na WOII onder de naam Sphinx-Céramique. In 2009 stopt Koninklijke Sphinx definitief met de productie van sanitair.
Deze blog kwam tot stand in samenwerking met CHAPEAU Magazine